آب در کوزه و ما گرد جهان می‌گردیم، خارستان‌های خدادادی، ما را به خود می‌خواند.

عباس نورزائی

از زمانی که دور و برم را شناختم، به یاد دارم که هر خانواده‌ی روستایی سیستانی، محلی به نام «گاش» در حیاط منزلش داشت که احشام او در آن نگهداری می‌شد. این جایگاه احشام از دیواره‌ای به قطر تقریباً دو یا سه متر و ارتفاع دو متر به صورت مدور در مساحتی متغیر بسته به تعداد احشام ساخته می‌شد. این دیواره از بوته‌های خارشتر به صورت فشرده و متراکم احداث می‌شد.

روستائیان بسته به فصل، دام‌ها را با یونجه‌، جو و کاه گندم یا ذرت تعلیف می‌کردند، اما در ساعاتی از شبانه‌روز که این نوع علوفه‌ها در دسترس دام نبود، دام‌ها از خارشترهای گاش استفاده کرده و نیاز خود را مرتفع می‌کردند. معمولاً تا سال بعد این دیواره‌ی علوفه‌ای دوام می‌یافت و موجب صبوری احشام بود.

خارشتر یا خاربز که در سیستان به خار و در بین بلوچ‌ها به شنز معروف است، گیاهی است از خانواده‌ی باقلائیان و چند ساله که در حاشیه و گاه متن مزارع و مراتع استان سیستان و بلوچستان به‌وفور یافت می‌شود، ارتفاع آن گاه به یک و نیم متر می‌رسد و جزو گیاهان مقاوم به شوری ، سرما، خشکی و گرما است و کم‌آب‌بر تلقی می‌شود. در گرمای زیاد و در اواخر تابستان روی برگ‌ها و شاخه‌های گیاه خارشتر، قطرات ترنجبین شب‌ها ظاهر می‌شود و معمولاً صبح‌ها آن را برداشت می‌کنند. ترنجبین دارای خواص دارویی زیادی است. در سیستان به ترنجبین، «تِرمیِ خار» گفته می‌شود و با ابزاری دست‌ساز، به نام «کَأتور» برداشت و جمع‌آوری می‌شود. این گیاه، دارای 26 درصد قند ساکارز است که برای افراد دیابتی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد و از هر چهار کیلو علوفه‌ی خشک آن، می‌توان 30 لیتر عرق خارشتر برای رفع صفرا و دفع سنگ کلیه و مثانه تولید کرد.

 

ترنجبین یا ترمی خارشتر

 

امروزه با آزمایشات و پژوهش‌های انجام شده، به اثبات رسیده است که این گیاه، از حیث میزان پروتئین، حائز اهمیت است و می‌تواند به عنوان یک علوفه‌ی دامی مغذی در جیره‌ی غذایی دام‌ها مورد استفاده قرار دهد. به همین دلیل زراعت آن در دستور کار وزارت جهادکشاورزی قرار گرفته و در نقاط زیادی از کشور، مورد کاشت واقع می‌شود.

این گیاه دارای ریشه‌های عمیقی است که تا 7 متر می‌تواند در زمین نفوذ کند و به آب دسترسی یابد. بنابراین نیاز آبی آن در هر هکتار 3 هزار مترمکعب و از هر هکتار آن 8 تن علوفه‌ی خشک می‌توان تولید کرد. حال آنکه یونجه حدود 8 هزار مترمکعب آب در هکتار مصرف می‌کند و به‌طور متوسط رقم یونجه‌ی بمی که با شرایط منطقه‌ی سیستان، سازگارتر است، عملکرد آن 11 تن علوفه‌ی خشک در هکتار است.

به دیگر سخن، بازده هر مترمکعب آب مصرفی برای خارشتر، تولید 2،7 کیلوگرم علوفه‌ی خشک و بازده هر مترمکعب آب مصرفی برای یونجه، تولید 1،4 کیلوگرم علوفه‌ی خشک یعنی دو برابر یونجه می‌باشد. میزان فسفر این گیاه بیشتر از یونجه، هزینه‌های کاشت و نگهداری آن کمتر و از قابلیت ماندگاری بیشتری در مقابل تنش‌های محیطی برخوردار است و با توجه به شرایط منطقه، به تثبیت خاک نیز کمک شایانی می‌کند.

هم‌اینک تمام مزارع سیستان، دارای خارشتر می‌باشد و زمین‌های آیش، به مزارعی متراکم از این گیاه تبدیل شده است. اگر به‌طور متوسط یک سوم هر هکتار از زمین‌های سیستان را مزرعه‌ی خارشتر به‌شمار آوریم، نزدیک به 40‌هزار هکتار مزرعه‌ی خارشتر داریم که علوفه‌ی خشک آن معادل 320 هزار تن می‌باشد و این میزان علوفه، در شرایط تحریمی و در این قطب دامپروری کشور، هزاران تن گوشت قرمز تولید می‌کند و می‌تواند میلیاردها ریال درآمد ایجاد نماید.

با توجه به مطالب پیش‌گفته:

1. توجه به این نعمت خدادادی در شرایط استان سیستان و بلوچستان در ابعاد مختلف، کاشت، داشت و برداشت و ترویج فنون آن ضروری است.
2. کشاورزان به این گیاه، به عنوان یک علف هرز نگاه نکنند، بلکه به عنوان یک محصول مهم و اقتصادی توجه داشته باشند.
3. وزارت جهادکشاورزی آموزش‌های لازم را برای عرق‌گیری و برداشت ترنجبین به روستائیان ارائه و محصولات تولیدی از طریق اتحادیه‌های تعاون روستایی، مورد حمایت قرار گیرند.
4. برای برداشت علوفه ی خارشتر، ماشین‌آلاتی چون ریک و بیلر به کشاورزان داده شود و اصول برداشت اصولی آن نیز آموزش داده شود.
5. در مواقع سیلابی، بخشی از سیلاب‌ها در قطعاتی از زمین‌های کشاورزی که آیش می‌باشد، رها و حتی‌الامکان بذرپاشی نیز صورت گیرد تا مزارع متراکم خارشتر ایجاد و سپس برداشت اصولی صورت گیرد.