قصه‌ی نیاتک و گذاشتن فیل سیلاب و عبور آن از فنجان پل‌های مسیر

عباس نورزائی

در سال ۱۲۷۵ هـ.ش سیلاب بزرگی باعث شد تا رودخانه‌ی پریان مشترک، مجرای بزرگ و جدیدی به نام پریان‌داخلی ایجاد کند و بخش وسیعی از زمین‌های کشاورزی را متأثر سازد و بعدها با وقوع خشک‌سالی‌ها، این مجرا، به عنوان تونل باد عمل کرده و بادکندهای ایجاد شده، باعث هجوم شن‌های روان شود و روستاهای آباد و وسیعی که معروف به «شش‌ده» بود، طعمه‌ی خود نماید، با رشد گیاهان مرتعی و درخت‌چه‌های گز، به‌هنگام ملی‌کردن جنگل‌ها و مراتع کشور، با تعریف «جنگل و مرتع»، هم‌خوانی پیدا کرد و در نتیجه، به‌هنگام ممیزی، این اراضی ملی اعلام شد و از ید کشاورزان و مالکین آنها خارج گردید که حدوداً سطحی نزدیک به هشت هزار هکتار را شامل می‌شود.

پریان داخلی، حالا به عنوان یک رودخانه‌ی جدید بخشی از زمین‌های کشاورزی را نیز آبیاری می‌کند، به همین منظور، در ادامه‌ی آن، نهر بزرگی به نام «ملکی» از آن منشعب گردید و ادامه‌ی پریان داخلی به نیاتک، معروف شد.

قسمت‌ اولیه‌ی پریان داخلی، قبل از انشعاب به دو شاخه، به صورت یک کانال، لای‌روبی و شکل گرفت و از این پس به «شیردل» معروف شد و در سیلاب ۷۰-۶۹ به دلیل نداشتن دریچه‌ی تنظیم آب در محل دهانه‌ی آب‌گیر، محلی برای سیل‌بردگی روستاهای جهانتیغ و اطراف آن شد، اما پس از سیلاب یادشده، دهانه‌ی آبگیر با تجهیزات تنظیم آب بر روی آن احداث شد.

از طرف دیگر، در نزدیکی‌های شهر زهک، با هدف سوپاپ اطمینانِ هدایت سیلاب، کانالی جدید احداث شد و تا نزدیکی‌های بی‌بی دوست، به صورت کانال ادامه یافت و از آنجا دو دایک با فاصله‌ای نسبتاً بیشتر، تا دریاچه‌ی هامون ادامه یافت و موسوم به «سرریز نیاتک» شد. بر روی این کانال، یک پل برای عبور جاده‌ی ترانزیتی، با ارتفاع و دهانه‌ی عبوری متناسب با دبی طراحی شده، احداث و سپس ابنیه‌هایی برای آب‌بری زمین‌های دو طرف آن، ساخته شده است.

وقتی جاده‌های بنجار-دوستمحمد و زابل- دوستمحمد و ادیمی- خمر احداث می‌شوند، پل‌هایی با دهانه‌ی متناسب با نیاتک قدیم، بر روی آنها ساخته می‌شود، ولی با احداث کانال سرریز نیاتک و هدف‌گذاری دبی ۵۰۰ مترمکعب در ثانیه‌ برای عبوردهی آب، متأسفانه دستی به این پل‌ها زده نمی‌شود و پل‌هایی متناسب با شرایط جدید، بر روی نیاتک، ساخته نمی‌شود و در محل احداث دایک حاشیه‌ی دریاچه نیز به این دبی خروجی از نیاتک، توجهی نمی‌شود.

با ورود سیلاب اخیر، نزدیک به دوماه قبل از وقوع شکافتن دایک نیاتک، همواره تذکر و هشدار داده شد که مسیر کانال نیاتک بالاخص لای‌روبی، پاک‌سازی و وارسی شود که به دلیل تجربه‌ی اندک مدیران مربوطه و تساهل و عدم توان عبوردهی این حجم از سیلاب، از محل پل‌ها و موانع بین راه، سیلاب متراکم شده و دایک را شکافته و روستاهای اطراف را درنوردیده است.

حال که بار دیگر از این سوراخ گزیده شدیم، توصیه می‌شود:

۱-   چهار پل بزرگ مشابه آنچه هم‌اکنون روی جاده‌ی ترانزیتی است، بر روی جاده‌های بنجار-دوستمحمد و زابل- دوستمحمد و ادیمی- خمر و دایک حاشیه‌ی دریاچه، احداث شود.

۲-  جنگل معروف به شن‌زار میانکنگی را با دایک‌های متعدد و نواری، از محمدشاه‌کرم تا دریاچه، قطعه‌بندی کنید و دریچه‌های آبگیر یا ترن‌اوت نصب شود تا به‌هنگام افزایش سیلاب در ادوار آینده، با بازکردن و آب‌گیری این قطعات، هم از فشار سیلاب کاسته شود، هم درختان جنگل آبیاری و علف‌های زیراشکوب آن رشد کنند و باعث تثبیت خاک شود.

۳-  آبراهه‌های داخل دریاچه(رونگ ها)، بعد از دایک حاشیه‌ی دریاچه، لای‌روبی شود تا باعث مکش آب و سرعت‌بخشی به جریان آب شود.

4-‌ ابزار اندازه‌گیری دبی، در دهانه‌ی آب‌گیر سرریز نیاتک نصب شود.