پرورش حشره‌ای مفید و اقتصادی به نام «قرمزدانه» با کاشت گیاه کاکتوس در استان سیستان و بلوچستان

عباس نورزائی

«قرمزدانه»، حشره‌ی کوچک، بیضی شکل و به اندازه‌ی عدس یا نخود شبیه به «کفش‌دوزک» است که از بدن آن ماده‌‌ای رنگی به همین نام استخراج می‌‌شود. این حشره در لاتین، «cochineal» نامیده می‌شود. گونه‌ای از این حشره که از شیره‌ی گیاهان به‌ ویژه برخی انواع کاکتوس تغذیه می‌کند، بومی مناطق گرمسیری آمریکای جنوبی و مرکزی و کشور مکزیک است. بدن این حشره ماده‌ای به نام «اسیدکارمینیک» دارد که وسیله‌ی دفاعی آن در برابر دیگر حشرات است.

قرمزدانه‌‌ها را در زمان تخم‌ریزی از روی گیاهان جمع‌‌آوری می‌کنند و با جوشاندن، آن‌ها را می‌کشند سپس خشک می‌کنند. حدود ۱۷ تا ۲۴ درصد اسیدکارمینیک در وزن خشک حشره و تخم‌‌های آن وجود دارد که با استخراج و امتزاج آن با املاح آلومینیوم و کلسیم، رنگدانه‌ی سرخ‌رنگ «کارمین» یا «قرمزدانه» به ‌دست می‌‌آید که در رنگ‌‌های خوراکی، رنگ‌رزی و لوازم آرایشی کاربرد دارد. نوع ماده‌ی این حشره بال ندارد اما نر این حشره، بال‌دار است. قرمزدانه انواع گوناگون دارد مانند «قرمزدانه‌ی مکزیکی»، «قرمزدانه‌ی مدیترانه‌ای»، «قرمزدانه‌ی آرارات»، «قرمزدانه‌ی هندی» یا لاک و «قرمزدانه‌ی لهستانی»

قرمزدانه، بهترین ماده‌ی رنگ‌زای حیوانی است که به تنهایی یا با ترکیب با رنگ‌‌های گیاهی، انواع سایه روشن‌‌های رنگی را به ویژه برای قالی‌بافی، از آن به دست می‌آورند. رنگ لاکی معروف در فرش ایران از این جمله است. بشر از آغاز تاریخ با این حشره و موارد استفاده از آن آشنا بوده است و رنگ قرمز و خود واژه‌ی قرمز از این حشره گرفته شده است. در ایران بیش از دو هزار سال از این رنگ استفاده می‌‌کرده‌‌اند. همان‌طور که اشاره شد قرمزدانه منطقه‌ای به نام  گوسیل در مکزیک بسیار معروف است که در اوایل قرن نوزدهم اسپانیایی‌‌ها آن را در مکزیک پرورش می‌دادند و به نقاط دیگر صادر می‌‌کردند.

 

 شکل ظاهری قرمزدانه تقریباً به نخودی فشرده شبیه است که به اشتباه به آن «کفش‌دوزک» می‌گویند. غذای این حشره، شیره‌‌ی گیاهانی است که روی آن زندگی می‌کند اما پس از مکیدن شیره‌ی‌ گیاه از خود صمغی ترشح می‌کند که در رنگ‌رزی کاربرد دارد. پرورش این حشره در گذشته در جنوب ایران، اهواز، کناره‌‌های خلیج فارس و بلوچستان مرسوم بود و جنوب ایران و به ویژه بلوچستان برای پرورش آن مناسب است.

در حال حاضر نیز این حشره به صورت وحشی و پراکنده پیدا می‌شود که در برخی از نواحی بومی از وجود آن برای رنگ‌رزی استفاده می‌کنند.

 قرمزدانه از دیرباز در استان‌ های کرمان و خراسان به نام «لاک» یا «قرمزدانه‌ی لاکی» شناخته می‌شود و «لاکی» همان رنگی است که از قرمزدانه به دست می‌‌‌آید. در قدیم، این ماده‌ی رنگی از هندوستان وارد می ‌شد اما با آمدن قرمزدانه‌ی مکزیکی و جزایر قناری که جنس بهتری دارند، قرمزدانه‌ی هندی از رواج افتاد. قرمزدانه را در فارسی «کرم‌رنگ‌رزان» نیز می‌‌نامند. هر حشره ۷۰ تا ۹۰ درصد «صمغ» و ۲ تا ۱۰ درصد «ماده‌ی‌ رنگی» تولید می‌کند.

طی سال‌های اخیر، یکی از سرمایه‌گذراران بخش کشاورزی با ارائه‌ی طرح توجیهی به جهادکشاورزی موافقت این سازمان را اخذ نمود و قطعه زمینی برای کاشت کاکتوس و تولید «قرمزدانه» در سه‌راهی دشتک جاده‌ی زاهدان- نهبندان، به ایشان واگذار شد، اما ظاهراً قصد وی تنها گرفتن زمین بود و از اهداف طرح فاصله گرفت و زمین به فرد دیگری واگذار گردید و این طرح مهم، لوث شد.

به نظر می‌رسد مراکز تحقیقات کشاورزی و منابع‌طبیعی سیستان و بلوچستان، روی کاکتوس و تولید «قرمزدانه» تحقیقات لازم را به عمل آورده، نتایج آن را برای استارت‌آپ کارآفرینی به سرمایه‌گذاران، ارائه نمایند.

بدیهی است با توجه به نیازآبی بسیار اندک گیاه کاکتوس که میزبان حشره‌ی «قرمزدانه» است، ظرفیت بالایی از  عرصه‌های این استان را می‌توان به این تکنیک، اختصاص داد.